Aynı günlerde iki vilayet iki icraat. Dersim’de Munzur şenliği yasaklandı. Trabzon’da devlet erkanı huzurunda kitlesel şovla Arsin’de ve Of’ta hafızlık icazet merasimi yapıldı. İkisi de valilik kararıydı. İkisi de Sünni İslamlaştırmanın ve Türkleştirmenin bugünkü resmiydi, kuşkusuz dünü de vardı! 1938, 9 Haziran’da kanunî iki kararnameyle Dersim Harbi kararlaştırıldı. Bir aydan fazla sürecek harekât, sefer mahiyetinde olacağı ve “harp etmeyi ve çarpışmayı” gerektireceği için “kara, hava ve jandarma” birliklerine kuvvetli tayin verilecekti. Sırada harekâtın planlaması vardı. Plan Genelkurmay Başkanlığı, Başbakanlık ve ilgili bakanlıklar ortasındaki yazışmayla belirlendi. 6 Ağustos 1938 tarihli kararnameyle sekiz hususta planlanan harekâtın, dört gün sonra da başlaması kararlaştırıldı. Kararnameye nazaran şu-bu değil TC vatandaşı Dersimli amaçtı. 10 Ağustos’ta harekât için 3. Ordu’nun 7’nci, 8’inci ve 9’uncu kolorduları ve ilgili birlikleri seferber edildi.
6 Ağustos 1938 tarihli kararname Hükümetin harekât kararnamesi illegaldi, saklıydı. İlgili kararname, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki Başbakanlık Kararnameler Kataloğu’nda kayıtlı değildi. Bundan hükümetin amaçladığı neydi? Anayasa ve kanun meşruiyetiyle var olan hükümet, “Dersim’de TC vatandaşı Dersimliye ne yapacağı kararını” neden gizlemişti? Elbette türel tartışması yapılmalıdır. Unsurların tahlilinden anlaşılıyor ki, kırım kararnamesiydi. Harekâtla Dersim’de taş taş üstünde bırakılmayacaktı, o denli de yapıldı. ‘38’de harekâtla 13.160 Dersimli ile 122 asker-milisin ölmesi (İçişleri Bakanlığı), onlarca köyün haritadan silinmesi ve binlerce Dersimli ailenin parçalanarak 4’er kişi sürülmesi, “harekâtın niteliğini” anlaşılır kılmaktaydı. 1953’te Genelkurmay Lideri Orgeneral Nuri Yamut da yazdı ki, Dersim’deki harekâtta “harp kararları cari”ydi.[1] Bu, iki cephenin çarpışması olmayıp, devletin belirlediği planın “harp şartlarında uygulanmasıydı.”
Resmî lisanın şifresini çözmek gerekiyor. Yazışmalarda geçen “dağı-taşı taramak”, Genelkurmay Başkanı’nın yazdığı üzere “harp”di ve “haydut” yahut “isyancı”ysa, köyü yasak bölge kapsamında olan “toprağını terk etmeyen” ve can sıkıntısındaki Dersimliydi. Zira yasak bölge halkının toprağını grup, biçmesi, bağının bahçesinin meyvesini toplaması ve konutunda nefes alması yasaktı. Yasağa uymayan Dersimli “isyancı”ydı.
“Yasak bölge”nin yasal desteği, emeli “dilde, kanda [ve] kültürde birlik” olan 14 Haziran 1934 gün ve 2510 sayılı İskân Kanunu’nun 2’nci hususuydu.[2] Hususla Türkiye’nin demografik yapısı üçe bölündü; Türk kültürlü nüfusunun ağırlaştırılacağı 1 numaralı, Türk kültürüne asimile edilecek nüfusun nakil ve iskân edileceği 2 numaralı ile yer, sıhhat, iktisat, kültür, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleriyle boşaltılması istenilen iskân ve ikamete yasak edilen 3 numaralı mıntıkalardı. Dersim’de bu unsurun gereği maksat belirlenen köyler ve kazalar, yasak bölge ilan edildi. Dersim’de 1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu olmak üzere üç yasak bölge vardı. Böylesi şartlarda keyfi idarenin boyutunu iddia etmek hiç de güç değildir.
İskân Kanunu özünde ırkçıydı, bunu her unsurunda görmek mümkündür. “Türk ırkı”na nazaran tanımlamayı temel alan tahlille hazırlanmıştı. Kanunda Türk ırkından (madde 7, 12 ve 13), Türk kültüründen [Sünni İslâm] (madde 10, 11), anadili Türkçe (madde 11) ve soyca Türk (madde 12) olan olmayan ayrımıyla Türkiye’de “herkesin milleten Türk, dinen Sünni İslam olmadığı” resmen ilan ediliyordu. Vatandaşın aslı, Türk ve Sünni İslam olandı ve olmayan da “öteki”ydi. Dersim tümden “öteki”ydi; Zati “Dersim’i ıslahat” gerekçesiyle hazırlanan Osmanlı’da 18 ve Cumhuriyet’te 15 raporda yazılmıştır ki, asıl sorun Dersimlinin lisanı ve diniydi.
Fotoğraf gerisi notu: 16 Ağustos 938, Dersim, Büyük Harekâtta Munzur kenarından Kızıl Dağ’a çıkış (Foto: Hasan Saltık Arşivi). ÜÇLÜ KISKAÇ
Kanununun 2’nci hususuyla Türkiye üçe bölündü ve Dersim de bu kapsamda üçlü kıskaçtaydı. Türk kültürlü nüfusun ağırlaştırılması maksadıyla Dersim’de 1 numaralı bölgelere Balkan muhacirinin iskân edilmesi, Dersimlinin garpta asimile edileceği 2 numaralı yerlere sürülmesi ve “kültürel, askeri, iktisadi” sebeplerle Dersimlinin nefes almasının yasaklandığı 3 numaralı bölgelerin temizlenmesi hedeflendi. ’38 harekât planının böylesine üçlü maksadı vardı. Buna nazaran planlanan harekâtın ayrıntıları 6 Ağustos 1938 tarih ve 2/9409 no’lu kararnamede maddeleştirildi. “Gizliliği Kaldırıldı” kaşesiyle okuma imkânı bulduğumuz kararnamenin kararları şunlardı:
1- Tunçeli’de sükûn ve asayişin temini için 3. Ordu’nun yapacağı tarama harekâtı münasebetiyle isimleri Karacakale’den Munzur Suyu’na ve saire tek tek sıralanan mıntıka, 2848 sayılı kanunun 2’nci hususuna nazaran [varolan 1 ve 2 no’lu bölgeye ilaveten] 3 no’lu yasak bölge olarak kabul edildi.
2- Tunçeli’den garba sürgün edilecek [hükümetin 4.5.1937 tarihli kararı gereği] 2 bin şahsa ekten bu seferki tarama hareketinden 3-5 bin kişi daha tespit edilecek ve listeye nazaran Trakya, Çanakkale, Bilecik, Bursa, Balıkesir, Kütahya, Eskişehir, Denizli, Aydın, Isparta, Burdur ve Muğla vilayetlerine iskân edilecektir.
3- Yasak bölge dışında oturanlardan 4. Genel Müfettişlik’in tespit edeceği listeye nazaran aşiret reisleri ile [Alevi-Kızılbaş dini/ocak önderi] seyidler ve aile yakınları sürülecektir.
4- Sürgünü kararlaştırılan 1500 şahıstan 300’ünün Zonguldak’a, geri kalanın İzmit, Keçiburlu, Karabük, Fethiye ve Divriki maden ve sanayi merkezlerine yerleştirilmesinin muvafık görülmesi takdirde gerekli tetkike nazaran ilgili bakanlıkların kararıyla dağıtılacaktır.
5- Taramada elde edileceklerden isyana iştirak edenler mahkemeye sevk edilecektir.
6- Askerliğini yapmamışlar olanlar askerliğini yaptıktan sonra belirlenmiş iskân mıntıkalarına gönderilecektir.
7- Silah toplamak sürdürülecektir.
8- Yasak mıntıkaların koruması için gerekli kuvvet bulundurulacaktır.[3]
Gizli kararnamede TC vatandaşı Dersimlinin hedeflendiği bu kadar net yazılmıştı: Dersim’de 1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu yasak bölgesi Dersimliden temizlenecekti, hazırlanan listelerle binlerce Dersimli sürülecek ve 1500’ü aşikâr sanayi merkezlerine işgücü olarak dağıtılacaktı.
Hükümler, yasak bölge ahalisiyle ilgiliydi, lakin yasak bölge kapsamında olmayan Dersimli de gaye değildi diyemeyiz. Üç yasak bölge dışındakilerden tespit edilecek listeye nazaran aşiret reisleri ve Alevi-Kızılbaş dini/ocak başkanı seyidler yakınlarıyla birlikte belirlenen yerlere yerleştirilecekti (madde 3). Unsurda maksat olarak söz edilenler ortasında, “Alevi-Kızılbaş dini/ocak başkanı seyidler”in olması, harekâtın niteliğini ortaya koyan karinelerden biriydi.
Fotoğraf ardı notu: 937 Pokir, Vank’ta Kürt ve Ermeniler (Foto: Hasan Saltık Arşivi). ÜÇ KOLORDU SEFERBER
Sıradaki husus harekâtın hangi kuvvetle ve planla nasıl uygulanacağıydı. Genelkurmay Başkanlığı’nın buyruğu üzerine 3. Ordu Müfettişi Orgeneral Kâzım Orbay, alanla ilgili çalışmaya başladı ve harekâtla ilgili dokuz unsurluk plan hazırladı.[4] Emeli 2’nci hususun birinci paragrafında yazılıydı: “Ordu; Tunçeli’ni tarama ve tedip etmek konusunda almış olduğu misyonu kısa vakitte ve kesin bir halde yapmak, Tunçeli’de girilmemiş hiçbir yer bırakmamak, haydutların rastgele bir yere saklanmasına yahut tarama sırasında bölge haricine çıkmasına meydan vermemek için muhitten dahile yanlışsız kuşatıcı bir halde tarama bölgesinin her tarafından birden işe başlamayı uygun bulmuştur.”
Taranacak sahanın parçalama sistemi de belirlendi: Tarama bölgesi, [istihbarata göre] üç genel bölgeye ve bu bölgeler de aşiretlerin özelliklerine nazaran 7 iç bölgeye ve her bir iç bölge de aşiretlerin ikametine nazaran 3-5 küçük bölgeye ayrılacaktır (madde 2/2’nci paragraf). Askeri ve milis güçler dâhil bütün kuvvetler tarama ve tedip harekâtına iştirak edecektir (madde 3). Tarama bölgesinde buyruk ve komutayı 7. Kolordu, 8. Kolordu ve 9. Kolordu kumandanları yerine getirecektir (madde 5). Tarama ve tedip edilecek vaktin hesabında, arazinin sarp olması nedeniyle bir tabur günde tahminen 20 kilometrekarelik bir bölgeyi tarayabilecektir (madde 7).
Harekata katılan askerler, 10.08.’938 (Foto: Hasan Saltık Arşivi) Kararname gereği belirlenen 3. Ordu’nun saha planı 1938’in Ağustos-Eylül aylarında uygulandı. Harekâtın alandaki bir kumandanı da 4. Genel Müfettişi ve Tunçeli [Dersim] Vali-Komutanı Korgeneral Abdullah Alpdoğan’dı. Alpdoğan, 1921’de Yarbay rütbesiyle Koçgiri ve Pontos harekâtında da Merkez Ordusu Kurmay Lideriydi.
Hasan Saltık Arşivi’ndeki evraka nazaran 2/9409 sayılı kararnameyle çabucak sürülen 413 kişiydi. “Tunçeli isyanında silahlı elebaşılar olup karar giyenler” denilen 37 kişi “isyan elebaşısı” ve “Tarama sırasında 3. Ordu buyruğuyla Erzincan bölgesinden Nakiller”le 341 kişi “aşiret reisi yahut ileri gelenleri” gerekçesiyle garp vilayetlerine sürüldü. TBMM’nin 1920-1923 periyodu Erzincan Mebusu Hüseyin Aksu da “mütegallibe” olduğu gerekçesiyle Kayseri’ye sürüldü.[5] Hüseyin Aksu, Kayseri’den 1945 ve 1946 yıllarında Tunçeli Mebusu Necmeddin Sahir Sılan’a gönderdiği 11 mektupta, Erzincan’a dönmek istediğini ve malının bedelinin tam ödenmediğini yazdı. Hüseyin Aksu, birtakım mektuplarda ismini ‘Eski Erzincan Milletvekili’ diye kaleme aldı.[6] Beklediği yanıtı alamayan Hüseyin Aksu, sürgünle canını kurtarmıştı, lakin canını kurtaramayan mebuslar da vardı. Birebir devir Dersim Mebusu Hasan Hayri 23 Kasım 1925’te ve Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Eylül 1924’te idam edildi.
Harekâtın ne kadar kanlı olduğu Başbakan’a gönderilen telgraflara yazıldı. 3. Ordu Müfettişi Orgeneral Kâzım Orbay, harekât boyunca sabah ve akşam Başbakan Celâl Bayar’ı bilgilendirdi. Müfettiş Orbay’ın Başbakan’a gönderdiği 18.8.1938 tarihli iki sayfalık telgraf, 16-18 Ağustos günlerinde neler yapıldığının raporuydu.[7] Buna nazaran, 16 Ağustos’ta 342 ve 17 Ağustos’ta 391 “haydut imha edildi” ve köyler yakıldı ve 150’si çocuk olmak üzere 281 kişi sürgün için Elazığ’a gönderildi. İki sayfalık telgrafta 733 kişinin imha edildiği ve köylerin yakıldığı bildirildi ve asker-milis kaybındansa hiç bahsedilmedi. Telgrafta vurgulandığı üzere yasak bölge yalnızca insanlardan değil, yakılarak haritadan silinen köylerden de temizlendi. Harekâtta köylerin yakıldığını, Başbakanlık’ın 4 Ocak 1950 ve Ulusal Savunma Bakanlığı’nın 21 Aralık 1949 tarihli Dersim’le ilgili raporlarında da okuyoruz.[8] Orbay’ın sonraki misyonu Genelkurmay’ın evvel II. Başkanlığı ve sonra Başkanlığı (12 Ocak 1944-30 Temmuz 1946) olacaktır.
İhsan Sabri Çağlayangil Dersim’i hem yazdı hem de anlattı. 1930’ların ikinci yarısında Malatya’da Emniyet Müdürü ve Emniyet Genel Müdür Yardımcısı, 1940’larda pek çok vilayetin valisi ve 1960’larda Süleyman Demirel’in Adalet Partisi hükümetinin Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil anılarında, 4. Genel Müfettişi Alpdoğan’ı ziyaretini, Elazığ’da Seyid Rıza’nın göstermelik yargılanmasının ayrıntılarını ve idamını yazdı.[9] Anılarında değinmediği kimi hususları da Kemal Kılıçdaroğlu’na anlatan Çağlayangil, harekâtın kanlı olduğunu ve zehirli gaz kullanıldığını söyledi.[10]
Kullanılan yalnızca gaz bombası değildi. 4. Genel Müfettiş Alpdoğan, Başbakan’a “Tayyare Alay Kumandanından yangın ve Ulusal Müdafaa’dan yakıcı ve boğucu gaz bombaları istedim” (madde 2) diye yazdı.[11] Demek ki harekâtta yangın bombası da kullanılmıştı.
Harekâtla can ve mal güvenliği berhava edilen on binlerce Dersimli öldürüldü ve sürüldü!
NOTLAR
[1] BCA-F: 030.10/K: 112, D: 755, S: 18, s. 3-5.
[2] 14.6.1934 tarih ve 2510 sayılı İskân Kanunu, Resmî Gazete, 21.6.1934, sayı: 2733, s. 4003-4009; TBMM ZC, devre: 4, cilt: 23, s. 67-77, zaptın sonundaki 189 no’lu rapor s. 11.
[3] 6 Ağustos 1938 tarih ve 2/9409 no’lu kararname, BCA-F: 030.18.01.02/K: 84, D: 73, S: 8. Kararnamenin katalog kaydı yoktur, Bakanlar Konseyi Kararları Kataloğu (Kronolojik), 1937-1938, cilt: 8, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara-1995, s. 325-326.
[4] Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Basımevi, Ankara-1972, s. 443-446.
[5] Hasan Saltık Arşivi, Liste 2: Emniyet 6. Şubeden İç Vilayetlere Kaldırılan Kimseler; Hüseyin Aksu, Erzincan mebusu, Türk Parlamento Tarihi, devre: 1, cilt: 3, Ankara-1995, s. 378.
[6] Tarih Vakfı-Necmeddin Sahir Sılan Arşivi-6, Dersimlilerden Mektuplar (1941-1953), derleyen: Tuba Akekmekçi, Muazzez Pervan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul-2012, s. 26-39.
[7] BCA-F: 030.10/K: 111, D: 750, S: 4.
[8] BCA-F: 030.10/K: 112, D: 755, S: 18, s. 13-18.
[9] İhsan Sabri Çağlayangil, Anılarım, Hazırlayan: Tanju Cılızoğlu, 2. baskı, Yılmaz Yayınları, İstanbul-1990.
[10] Yalçın Doğan, Savrulanlar, Dersim, 1937-1938 Hatta 1939, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul-2012, s. 202-207.
[11] BCA-F: 030.10/K: 111, D: 745, S: 19, s. 16-17.