ANKARA – Askeri darbelerden azaplara, faili meçhul cinayetlerden sayısız siyasi davalara kadar Türkiye’nin yakın geçmişine tanıklık eden Avukat Şenal Sarıhan, 74 yaşında olduğu şu günlerde kaleme aldığı “Savunma Kürsüsünde: Bir siyasi dava avukatının anıları” kitabıyla yakın tarihe kuvvetli bir fener tutuyor.
Darbelere birinci tanıklığını 1960 devrinde şimdi 12 yaşındayken 27 Mayıs ile yapan Sarıhan, gençlik yıllarını ise azaba maruz bırakıldığı, 3 yılı cezaevinde geçen 12 Mart ile yeni bir avukat olarak karşıladığı 12 Eylül devirleriyle geçirdi.
Yıllar içerisinde bayan hakları alanında gayret verdi, CHP’den siyasete girdi. Bugünden geçmişe baktığı o yılları “Kaplumbağa adımları ile hayata iz bırakmaya, çabayı büyütmeye çalıştım” kelamlarıyla anlatan Sarıhan, “Hiç geriye bakmadım. Şayet dursaydım, teslim olsaydım çürürdüm” diyor.
Sarıhan ile siyasi olgular üzerine kurulmuş bir hayatın otobiyografisi üzerinden Türkiye’yi ve kitabını konuştuk.
Otobiyografinize dair hazırladığınız “Savunma kürsüsünde: Bir siyasi dava avukatının anıları” kitabınız okurlarla buluştu. 12 Mart periyodunda yaşadığınız azaptan tutukluluğunuza, 12 Eylül dâhil birçok toplumsal olaydan siyasi dava avukatlığı yaptığınız devirlere kadar anekdotun yer aldığı yakın tarihe ışık tutan bir kitap. Kitabı yazma süreci nasıl gelişti?
Geçmişte öğretmenlik ve hukukçuluk serüvenim içerisinde darbelere, azaplara, cezaevi süreçlerine ve siyasi davalara ait tanıklıklarım gelişti. Daha evvel de hayatımdan kesitler sunduğum ‘Kafes’ ile ‘Efirli Günlüğü’ kitaplarını okuyucu ile buluşturmuştum. Bu kitaplarının akabinde çok sayıda bayan arkadaş anılarımı yazmam gerektiğini önerdi. En büyük teşviki de eşim Zeki Sarıhan verdi. Bir ömrü yan yana verdiğimiz uğraşlar oluşturuyor. Ben de geleceğe bir not, bir iz olsun istedim açıkçası ve yazmaya başladım. Kitabı yazım sürecim 2 yıl sürdü. Sonunda da okurlar ile buluştu.
Kitabı hazırlama sürecinde geçmişe seyahat yapmak size ne hissettirdi pekala?
İnsan bu acıları deneyimlerken ne kadar güç bir süreç olduğunu fark etmiyor. Direnişinizden aldığınız güç, haklılığınızdan aldığınız uğraş ruhu sizi dinç tutuyor. Lakin kendi tanıklıklarınızı oburunun kıssası üzere kaleme alırken ya da bahse başkalaşarak yazarken tüm acıları görüyor ve hissediyorsunuz. Münasebetiyle bazen çok duygulandım bazen de gençliğin verdiği direniş ruhuna şaşırdığım oldu.
‘DARBE PERİYOTLARI BASKILAR VARDI LAKİN DİRENİŞ DE VARDI’
Kitabınızda darbe periyotlarına birinci tanıklığınızın 27 Mayıs 1960 darbesi ile başladığını, 12 Mart ve 12 Eylül devirlerindeki sıkıyönetim uygulamaları ile sürdüğünü anlatıyorsunuz. Çocukluğunuzdan başlayıp gençliğinizi de içine alan o günleri nasıl anlatırsınız?
Darbelere birinci tanıklığım ortaokul çağlarında benim doğumum için anneme ikram edilen radyodan yapılan bildiri ve ardından babamın ‘devrim’ çığlıkları ile başladı. Olağan o devir ‘darbe’ ne demek, ‘devrim’ ne demek bir haberim. Yalnızca babamın elinden düşürmediği sıkı bir Nazım Hikmet okuyucuyum… Gençlik yıllarıma, azaba maruz bırakıldığım, 3 yılı cezaevinde geçen 12 Mart devirlerinde adım attım. O vakitler öğretmen olarak vazife yapıyordum fakat bir yandan da hukuk öğrencisiydim. Aydınların tutuklandığı, derneklerin kapatıldığı bir periyottu lakin örgütlü uğraşın, dayanışmanın güçlendiği de bir süreçti. 12 Eylül’de koşullar daha da ağırlaşmıştı. Azaplar artmış, cezaevleri dolmuş, bugünün KHK’ları üzere 1402’likler olarak isimlendirilen vazifeye son vermeler vardı. Benim öğretmen eşim de 1402’lik oldu. Bu süreçte iki sefer tutuklandım. Bu periyotta de önemli baskılar vardı lakin direniş ve çaba de vardı.
‘İŞKENCELERİ ANLATAN MÜVEKKİLLERİMİ DİNLERKEN HER ŞEYİ KENDİ VÜCUDUMDA HİSSEDİYORDUM’
12 Mart’ın tutuklu öğretmen sanığıyken 12 Eylül periyodunun savunma avukatıydınız. Kürsünün hem önünü hem gerisini deneyimlediniz. Hangisi daha zordu?
Savunma Kürsüsünde “Bir Siyasi Dava Avukatının Anıları”, Şenal Sarıhan, Literatür Yayınları, 420 sayfa, 2022. Siyasi dava avukatlığı sırat köprüsünde yürümek üzeredir. İki tarafı var: Ya sanıksınız ya da savunman. Her ikisini de deneyimlemiş biri olarak bu durum bana geniş bir dünyanın kapısını araladı. Sanık sandalyesini de tanıyordum savunman sandalyesini de… O devirde avukatken müvekkillere belgelerin bütününü fotokopi yapıp götürmeye başlamıştım. Bu sonraki günlerde bir gelenek haline geldi. Bu uygulama benim tutuklu olduğum süreçteki en büyük ihtiyacımdı. Tutuklusunuz ve neden cezaevinde olduğunuzu bilmiyorsunuz. O periyot en çok azapları anlatan müvekkillerimi dinlerken çok zorlandım. 30 gün azaba maruz bırakılmış biri olarak onların anlattıkları her şeyi kendi vücudumda hissediyordum… Mesleği bırakabilirdim lakin çabanın o kara günleri temizleyeceğini düşündüm daima…
‘DOKTORLARA İŞKENCEYİ ANLATMAKTA ÇOK ZORLANDIM’
Kitabınızda 12 Mart sürecinde yaşadığınız işkenceyi “Her azap sonrası yattığım yerin tavanında içeriye gerçek açan yeşil yapraklara baktım. Işığa ve betona karşı büyüyorlardı” kelamlarıyla anlatıyorsunuz. Tüm çıplaklığıyla kitapta yer verdiğiniz azaptan ötürü yıllar sonra çocuk sahibi olmakta da zorlanıyorsunuz. Uzun bir tedavi süreci yaşıyorsunuz. O süreçte neler yaşadınız, ne hissettiniz?
Ben uzun müddet azap sürecine ait hiç konuşmadım, konuşamadım. Zira onurumu kıran bir süreçti. Yaşadığım azaplar nedeniyle uzun vakit çocuk sahibi olamadığımız vakit da tabipler sorunun nedenini kavrayamıyorlardı. Hekimlere ‘gerçeği anlatma’ noktasında çok zorlandım ve sonunda bir tek doktora yaşadıklarımı anlatabildim. Tabip anlattıklarımı gözyaşları ile dinlerken “Seni iyileştireceğim” dedi. Ve uzun bir tedavinin sonunda iki tane çocuğum oldu.
‘ÖFKEM YALNIZCA ÇOCUKSUZ KALMAYA DEĞİLDİ…’
Hiç öfke duymadınız mı?
Çocuksuz kalmama sebep olan uygulamaya karşı içimdeki öfke, yalnızca çocuksuz kalmak problemi değildi. Bu yüzden makûs fotoğrafları zihnimden alabildiğince uzaklaştırmaya çalıştım.
‘ÖNCE İŞKENCECİLERİ YARGILAYIN, SONRA BİZİ’
Kitabınızda 12 Mart sürecinde yaşadığınız azap ve tutukluk sürecine yer verirken, askeri mahkemede “Önce işkencecileri yargılayın, sonra bizi’ diyerek söz metni yerine azapları anlatan dilekçeler verdiğinizi yazmışsınız. Pekala, o dönemki azapların hukuk önünde hesabı soruldu mu?
Kesinlikle sorulamadı. Ben o devir “Beni değil, işkencecileri yargılayın” dediğim ve tavrımdan vazgeçmediğim için üyesi bile olmadığım bir örgütün yöneticiliğinden ceza aldım. Lakin hem cezaevlerindeki hem de dışardaki toplumsal gayret ufak da olsa bir şeyleri değiştirdi. Evvel cezaevlerinin kapısı açıldı. Akabinde Azabın Önlenmesi Sözleşmesi’nin Türkiye’de uygulanması konusunda bir yol katledildi. Hukukun demokratikleşmesi konusunda- bunun içinde azabın önlenmesi, cezaevi şartlarının uygunlaştırılması, savunma hakkının garanti altına alınması- birinci ve faal gayret Çağdaş Hukukçular Derneği ile başlatıldı. Bu süreçte barolar da daha demokratik bir hukuk sistemi için gayrette faal rol oynadılar. Bu gayret bilhassa fiziki işkenceyi büyük oranda geriletmeyi başardı fakat büsbütün ortadan kaldırmadı.
‘GERİ VE İLERİ HENGAMESİ SÜRÜYOR’
Geçmişle bugün karşılaştırıldığında ‘yargı bağımsızlığı’ ve adalet’ noktasında nereye gelindi?
İstanbul Mukavelesi davalarındaki yargılama süreci ve ardından verilen müracaatların reddi kararı, aslında bütün toplumsal olayların bir fotoğrafını da bize sunuyor. Hala bayanlar kendi gayretleri ile elde ettikleri kazanımları yine kazanmak üzere bir sürecin uğraşını veriyor. Geri ve ileri arbedesi sürüyor. Günümüzde siyasi otoritenin yargı içerisinde daha aktif olduğu ve bağımsız yargı çığlıklarının daha çok yükseldiği bir devirdeyiz. 12 Mart’ta 1402’likler uygulaması vardı, – benim öğretmen eşim de bunlar ortasında yer aldı- artık ise KHK’lar ile binlerce kişinin meslekten ihraç edildiğini görüyoruz. İnsan hakları, bayan hakları, temel hak ve özgürlüklerin tepetaklak olduğunu görüyoruz. Olaylar farklı sonuçlar benzeri hala…
‘BU DAVALAR HAKİKATİN PEŞİNDEN KOŞMAKTI’
Kitabınızda bugüne kadar üstlendiğiniz siyasi davalara da geniş yer veriyorsunuz. 12 Eylül mağdurları, Sivas katliamında hayatını yitirenler, siyasi cinayetlerde ömrünü yitirmiş olan Bahriye Üçok, Muammer Aksoy, Uğur Mumcu, A. Taner Kışlalı davaları üzere birçok toplumsal davanın avukatlığını üstlendiniz. Bu davaların sizin için manası neydi?
Tanıklığını yaptığım bu davalar yalnızca yaşandığı sürecin olumsuzluklarını değil, yargı sürecindeki aksilikleri da ortaya çıkardı. Bu davalar hakikatin peşinden koşmaktı. 30 yıl boyunca bir hakkın teslimi konusunda rahatlatıcı bir karara varamamış olmak yaralayıcı. İhtimamlı bir araştırmanın, sanıkların yakalanması konusunda soruşturmanın sağlıklı yürütülemediği süreçler… Bugün de 10 Ekim katliamı davalarına giren avukatların “Biz de davaya 30 yıl girip çıkacağız” niyetinde olması aslında Türkiye’deki adaletin gerçekliğidir. Bir davada gerçeği ararken yalnızca evraka bakarak değil, yürüyen dava sürecini de izleyerek karar vermek gerekiyor.
‘ANASI İÇİN ASMAYIN HÂKİM BEY!’
Etkilendiğiniz, unutmadığınız bir dava var mı?
1980’li yıllarda iki siyasi sol küme (TKP- Partizan) ortasında şiddet aksiyonları oluyordu. Bir kümede yer alan genç başka kümede yer alan bir genci vurmuştu. O davada hayatını kaybeden gencin tarafından müdahildik. O günün şartlarında sanığa istememiz gereken ceza karşı olsak da idamdı. Aileye bu türlü bir ıstırap içinde olduğumu anlattım ve anne bana “Avukat hanım siz mahkemede gerekeni söyleyin fakat cezayı ben isteyeyim” dedi. Ben de ‘peki’ dedim. Mahkeme günü geldiğinde anne yaptığı konuşmada sanığı göstererek “Oğlumu bu çocuk vurdu, gözlerimle gördüm. Fakat salonun ardında oturan anasını görüyor musunuz? Onun için bunu asmayın hâkim bey” dedi. İşte bu bir bayan duyarlılığıydı. Hakikaten o şahsa idam cezası verilmedi. Müebbet mahpus cezası aldı. Bu da hiç unutamadığım bir olaydır.
‘MİLLETVEKİLİĞİ MİSYONUM BİTİNCE BİR FANUSTAN ÇIKMAKTA OLDUĞUMU FARK ETTİM’
Bu süreçler içerisinde bir de CHP’de milletvekilliği yaptığınız bir periyot var. Siyaset hem hukuk hem de bayan hakları uğraşınızı nasıl etkiledi? Sizin için nasıl bir tecrübeydi?
Yaşamın her alanında verdiğimiz gayret özü itibariyle siyasi bir çaba aslında. Ben milletvekilliği yaptığım süreçte insan ve bayan hakları uğraşını büyütmek için uğraştım. Siyasi partilerde bayanların bir ortada davranma tecrübelerinin, geleneklerinin siyasete hâkim olmadığı ve herkesin kendi partisi üzerinden siyaset yaptığı üzere bir gerçekle karşılaştım. Meclis’te insan hakları ve bayan çabası kapsamında örgütlü uğraş yapmak sivil hayata nazaran daha zordu. Siyasete girmeden evvel bayan hakları gayreti noktasında Meclis önünde yapılan aksiyonlarda “Parlamentonun duvarları sağır, sesimizi duymuyor” derdim. Siyasete girdikten sonra Meclis’in içinde de gördüm ki, parlamentonun içinde de duvarlar sağırmış. TBMM’deki misyonum bitip kendi ofisime gelmek üzere Yüksel Caddesi’nde metro merdivenlerini çıkarken aniden bir fanustan çıkmakta olduğumu fark ettim. O an sivil toplumda misyon yapmanın daha tesirli olduğunu tekrar hatırladım. Daha özgür, daha bağımsız…
Kitabınızda, 12 Eylül periyodunda yine kurulan Çağdaş Hukukçular Derneği faaliyetleri sırasında bayan gayretine de tartı vermeye başladığınız anlaşılıyor. Geçmişten günümüze bayan haklarına ait kazanımlarda ve bayan hareketi uğraşında nasıl bir noktaya gelindi?
Kadın çabası, benim için ÇHD tecrübesiyle başlasa da aslında yeni başlamıyor. O günlerde elde ettiğimiz bayan hakları kazanımları ile bugün karşılaştığımız tablo ortasında ‘ileri– geri’ arbedesinin hala sürdüğünü, bayanların tekrar ikincil sayılmaya çalışıldığını, bayanın aileye hapsedilerek teminata alınmaya çalışıldığını açık örneklerle yaşıyoruz. Bunların başında da İstanbul Sözleşmesi’nin feshi ve verilen yargı kararı geliyor. Lakin bayan uğraşı her geçen gün daha da güçlenerek tıpkı kararlılıkta sürdürülüyor.
‘KENDİ HAYATIMI SEVİYORUM’
Kitabınız, çocukluğunuzdaki birinci şahitliğiniz olan 27 Mayıs 1960 darbesi ile başlıyor ve Seyahat Parkı hareketleri davaları ile sona eriyor. Bakıldığında neredeyse tüm hayatınız OHAL süreçleri ve insan hakları çabası ile geçmiş. Geriye dönüp baktığınızda hiç yorulduğunuzu hissediyor musunuz? Anadolu’da sıradan bir öğretmen olarak kalsaydım diyor musunuz?
Kendi hayatımı her şeye karşın seviyorum. Artık dönüp baktığımda öteki türlü yaşayamazmışım üzere geliyor. Beni ayakta tutan şeyin de bu olduğunu düşünüyorum. Durduğunuz vakit çürüyeceğiniz bir hayat var. Ben hiç durmadım. Hiç geriye bakmadım. Şayet dursaydım, teslim olsaydım çürürdüm. Uygun ki bu türlü yaşadım. Lakin tabi ki kayıplarım oldu. Her vakit bir anne hassaslığı aile çocuklarıma gereğince vakit ayıramadığımı düşündüm. Ben kaplumbağa adımları ile hayata iz bırakmaya, çabayı ve dayanışmayı büyütmeye çalıştım.