Filiz Yenişehirlioğlu*
Doğayı manaya, denetim edebilme, ona hâkim olmaya çalışarak insanın günlük omurundaki faaliyetleri kendi avantajına çevirebilme yetisi tarih öncesi devirlerden beri devam eden bir serüvendir. Tabiattan ve doğal etraftan etkilenen insan daha sonraları sanayi ihtilaliyle bir arada doğayı etkilemeye, bozmaya yahut değiştirmeye başlar. İklim değişiklikleri, bio çeşitlilikteki yok olmalar, sarsıntılar bir yandan yeni çeşitlerin ortaya çıkmasına öte yandan ise yok olmasında etken olmuştur.
İnsanın tabiatla olan yakın bağlantısında, tarım evrimi ve tohum ekerek karnını doyurmaya başlaması kıymetlidir. Bu kapsamda ortaya ferdî bahçeler ve bakımı çıkar. Bahçeler yalnızca yemek gereksinimini karşılayıcı zerzevat ve meyve ağaçları ile donatılmaz, onlara etraflarını güzelleştirici çiçekler de eklenir. Çiçek kültürü, sanayi öncesi toplumların sonsuz bedel verdikleri bir alandır. Doğal çiçekler yalnızca bahçelerdeki estetik hoşluk, renk ve koku duygusu için değil birebir vakitte ecza ihtiyacı için de kullanılmıştır. Çiçeklerin biçimleri, rüzgardaki salınımları, öbür canlılara besi kaynağı olması müzik, edebiyat üzere alanlarda ilham kaynağı olmuş, kimi çiçeklere dini yahut toplumsal sembolik manalar yüklenmiştir. Çiçek metaforu bilhassa bayan betimlemelerinde kullanılmıştır. Deniz çok ülkelerden getirilen cinsler, doğal yollarla tohumların hareketliliği bahçeleri zenginleştirmiş ve onları itibarlı alanlar haline dönüştürmüştür. Lale üzere çiçek çeşitleri bilhassa yetiştirilmeye çalışılmış, 18. yüzyıl Osmanlı dünyasında yeni lale cinsleri yetiştirilmiş, onlara adeta patent alınmış ve yeni tiplere edebi isimler verilmiştir. Ayrıyeten lale soğanından çıkacak lalenin rengi evvelce muhakkak olmadığı için, bahis konusu bile olmuştur! Klasik Periyot Osmanlı sanatının ana ögesi olan tabiattan alınan çiçekler her cins gereç üzerinde kullanılırken, 17. yüzyıl sonundan itibaren konakların kasr ve sarayların duvar fotoğraflarında de bahçe betimlemeleri kıymetli bir yer meblağ.
BAHÇELERE YÜKLENEN SEMBOLİK ANLAM
Çiçeklerin özgünlüğü ve cazipliği tarih içinde bilhassa yönetici sınıfların kullanmaya çalıştığı bir şov alanına dönüşür. Saray bahçeleri bir yandan yöneticinin yaşadığı yeri gizemli ve farklı kılarken, sıkıntı bulunan ve egzotik bitkilerin yetiştirildiği yerler olur. Saray bahçeleri, ferdi bahçelerden farklı olarak uzman şahıslar tarafından düzenlenen yerlerdir. Sarayın planlı mimarisi üzere bahçeler de açık hava alanlarının mekansal düzenlemeleri için başlı başına bir “mimari” oluşturmaya başlar. Paris’te Louvre Sarayı’nın 14. yüzyıldaki birinci kuruluş halini bulmak için yapılan arkeolojik hafriyatlarda, sarayın bahçesi de araştırılmış ve daha sonra Tuilerie Bahçeleri ismini alacak olan yerde 14. yüzyıl saray bahçelerinden kalıntılar bulunmuştur. Tablolar, gravürler, desenler kadar arkeolojik araştırmalar da geçmiş bahçeleri araştırmamıza yardım eder. Bahçelere yüklenen sembolik mana bilhassa İslam kültüründe cennet tarifiyle da özdeşleşir ve mana kazanır.
Bahçeler üzerine, bilhassa de Osmanlı Periyodu bahçeleriyle ilgili araştırmalar ve yayınlar bulunmaktadır. Çoklukla kişisel yahut saray bahçeleri dışında kentlinin ortak doğal alanlarda buluştukları yerler ise Osmanlı Periyodunda mesire yerleri olarak bilinir. Bu alanlar kentlerin içinde doğal olarak yer alan, çiçek tarhları yahut yollar ile düzenlenmemiş, kentsoylunun ailecek gelip yerlerde oturabildiği, vakit geçirdiği yerlerdir. İstanbul’a yahut İmparatorluğun büyük kentlerine gelen seyyahların yazdıklarına ve gravürlere bakılırsa, 19. yüzyılda mezarlıklar bile mesire yeri olarak kullanılmıştır. Açıklıkta yer alan bu ferah ve ağaçlıklı alanlar, hoş görünümleri ile de dikkat çeker. Ayrıyeten 18. yüzyıldan sonra kentlinin daha çok kentsel açık alanları kullanmaya başlaması, onları köşklerin, yalıların koruluklarına, padişahların yahut yöneticilerin yaptırdıkları kasırların herkese açık bahçelerine de yönlendirir. Buralarda inşa edilen çeşmeler, gelenlerin su muhtaçlığını da karşılar.
Oya Şenyurt, Osmanlı metinleri üzerine yaptığı araştırmasında Osmanlı dünyasında gezme kavramı için, “açılma, ferahlama, yorgunluk atma, sıhhat için “tebdil-i mekân” (mekân değişikliği) ya da “tebdil-i hevâ (hava değişikliği)” eylemidir” der. Hasebiyle mesire yerleri de bu hedefe hizmet etmiş olmalıdır. İstanbul’da Kağıthane bölgesi, Küçük Su Kasrı etrafı üzere mesire yerleri kentlinin kullandığı boş doğal alanlardır.
YENİ BİNA VE MAHALLE OLUŞUMLARI
19. yüzyılda Avrupa’daki endüstrileşme, kent planlamalarını ve kentsel gelişimi büyük ölçüde tesirler. Çalışma saatlerini düzenleyen bu yeni anlayış, kentlerin sağlıklı hale getirilmesi ve gibisi yeni düzenlemeler insanların hayatlarında da değişiklik yaratır. Osmanlı kentsoylusu da İmparatorluğun büyük kentlerinde bu yeni yaşama sistemine nazaran günlerini tekrar organize eder. Tanzimat ve Islahat Fermanı sonrası ortaya çıkan ve kentlerin inşasını ve yeni yapılaşmaları daha evvel olmayan kurallara bağlayan enbiye-nizamnameleri, insanların yeni mekansal özellikleri olan mahallelerde ve daha evvel görmedikleri mimari üsluplarla inşa edilmiş yerlerde yaşamalarına yol açar. Yeni bina ve mahalle oluşumları muhakkak kurallara bağlanır. Elbette yeni kurulacak bir mahallede okul, karakol, mescit inşa edilmeli ve pis atık su sistemi yapılmalıdır. Sokaklara ve binalara isim yahut numaralar verilir. Konutların kaldırıma taşmaları engellenir, saçaklar içeri çekilir. Öte yandan mimari hareketin, çağdaş eğitim almış okullardan mezun mimarlar tarafından gerçekleşmesi de bu değişime katkı sağlar. Büyük kentlerde apartmanlar inşa edilmeye başlanır. İdari sistem içinde de belediyelerin ve Vilayet Meclisleri’nin kurulması, kentlinin temsiliyetini de bu çeşit kurumlarda arttırmıştır. Ayrıyeten Müslüman ve Gayr-i müslimler ortasındaki hukukî farkların kalkması ve herkesin tıpkı toplumsal vatandaşlık statüsüne geçmesi Gayr-i Müslimlerin de Müslümanlar kadar bu yeni kurumlarda temsil edilmelerine imkan sağlar.
Eskiden var olan toplumsal, ekonomik ve kültürel kurumları barındıran yapılar yeni bir forma dönüşür. Arastalar ve kapalı çarşıların yanısıra pasajlar ortaya çıkar, konaklama artık otellerde yapılır, sıhhat problemlerini hastaneler karşılar, idari bürokrasi yöneticilerin konutlarındaki selamlıklardan değil artık bakanlık binalarından yönetilir. Sinema, tiyatro, fotoğraf stantları üzere etkinliklere ailecek gidilir.
İSİMLERİNİN MİLLET BAHÇESİ OLMASI TANZİMAT İLE İLİŞKİLİ
Millet bahçesi olarak tanımlanan bahçeler de bu kentsel değişimin ve yaşama biçiminin bir kesimidir. Tanzimat sonrası kentlerin idari sistemi ve mimarlık hareketindeki değişiklikler, mesire yerlerinden farklı olarak bu çeşit bahçeleri yeni kentsoyluya farklı toplumsallaşma yerleri oluşturmak için planlanır. İsimlerinin millet bahçesi olması da yeniden Tanzimat ile bağlı olmalıdır. Bu hususla ilgili iki görüş vardır: Muhakkak bir dini kümeye dahil olanlara verilen Arapça “millet” tanımlaması Tanzimat ve Islahat Fermanı ile Osmanlı İmparatorluğundaki Gayr-i müslimleri tanımlamada yeni manalar kazanmış ve Ermeni Milleti, Rum Milleti üzere tanımlar yaygınlaşmıştır. Namık Kemal ise millet kavramını İslam dinine bağlı olanlar için kullanır. Öteki yandan 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra artan “ulus devlet” kurma çalışmaları Osmanlı’yı da etkilemiş ve cemaatlerin üstünde kapsayıcı bir Osmanlı “Millet” kavramı, bilhassa Balkan ülkelerindeki entelektüeller ortasında tartışılmıştır. Hasebiyle yeni cins kentleşmenin oluşmaya başladığı ve yeni çeşit kentsoylu yaşama biçimi içinde millet bahçesi tarifi bu sosyal-kültürel kapsayıcılık ve temsiliyet ile irtibatlı olmalıdır. Lakin, vakit içinde bu bahçeler Belediye Bahçesi yahut Hürriyet Bahçesi üzere tanımlar da almışlardır.
Başkent İstanbul ve imparatorluğun başka büyük kentlerinde planlanarak bilhassa belediyeler tarafından yapılan bu bahçelerde, bulunduğu kentin toplumsal yapısına nazaran farklı kullanım biçimleri de bulunuyordu. Bazılarında bir havuz bulunurken, tiyatro ve konser üzere aktifliklerin yanı sıra, hayırseverlik için yapılan toplantılarda burada yer alıyordu. Kafe ve alkollü yerlerde gezmeye gelenlerin oturabileceği, hizmet aldığı yerler vardı. Kent içindeki mezarlıkların kaldırılması yahut yangın yerleri bu cins bahçelerin kurulmasına yardımcı oldu. İstanbul’da 1860’larda imali biten ve Pera ahalisinin kullandığı Tepebaşı millet parkı bu türlü bir yerdi ve Beyoğlu Altıncı Belediyesi tarafından yaptırılmıştı. Yeniden İstanbul’daki Taksim Parkı da sistemli yolları, ağaçları, kafeleri ile burada çocukluğu geçen İstanbul’lu Yorgos Theotokas’ın, Leonides isimli romanındaki anılarla canlılık kazanır.
Ancak bütün millet bahçeleri birebir planlama ve görkemli görünüşte değillerdi. Örneğin tekrar İstanbul Sultan Ahmet’teki bahçe, kentsel alanın yer verdiği ölçüde yapılmıştı.Veya Trabzon ‘daki bahçede olduğu üzere, çağdaş planlama yanında klâsik hayat biçimi de devam etmekteydi.Bu çeşit bahçelerin tanınan olduğunu ve cümbüş, vakit geçirme yerleri olarak kullanıldığını Kırklareli’ndeki bahçeyi ve kullananları gösteren fotoğrafta görebiliriz. Yeniden fotoğrafta, oturanların poz verdiklerini, tahminen de özel bir toplantı için bir ortaya geldiklerini de görmekteyiz.
GÜNÜMÜZDE MİLLET BAHÇELERİ
Millet bahçeleri Erken Cumhuriyet Devrinde de kullanılır. Fakat kentlerde nüfusun artması ve yeni planlamalar sonucu bu alanlar binalarla kaplanır ve bahçe kavramı yerini park kavramına bırakır. Küçüklü büyüklü parklar, yeni kurulan mahallelerin ortasında kamusal alanlar olarak, belediyeler tarafından seçilen bireyler ismine yahut muhakkak kavramları hatırlatmak üzere düzenlenir. Kentsel ömrün değerli bir kesimi olan bahçeler ve parklar kuşkusuz ki her tarihî devirde kullanılmaya devam edecektir.
Günümüzde de millet bahçeleri ismiyle tekrar kentlerde parklar düzenleniyor. Bu kere planlamayı ve düzenlemeyi, Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı aracılığıyla hükümet yapmakta. Millet bahçeleri ile doğayı “millet”le buluşturmak hedefleniyor. Lakin kırsal kesitin nerdeyse kalmadığı, köylerin boşalıp tarımın gerilediği, kentsel nüfusun süratle çoğaldığı, kentlerdeki betonlaşmaların artması ise her geçen gün daha görünür bir hal aldı. Ağır inşaat furyası kentlerin görünümünü yataydan dikeye çekerken, beşerler oturdukları siteler içine kapanıyor. Şimdi daha tam olarak nasıl işletileceklerini ve içinde neler bulunacağını bilmediğimiz bu yeni yerlerin inşaatları da süratle birçok kentte yayılıyor…
*Koç Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü